სომხურ-ქართულ ურთიერთობებზე, შეთანხმებებსა და თანამშრომლობაში არსებულ დაბრკოლებებზე და კიდევ ბევრ რამეზე Jnews-ი ექსპერტ პოლიტოლოგს, კონფლიქტოლოგს, საქართველოს რეინტეგრაციის ყოფილ მინისტრს პაატა ზაქარეიშვილს ესაუბრა.
რა სფეროებში თანამშრომლობენ საქართველო და სომხეთი? რამდენად მნიშვნელოვანია ეს თანამშრომლობა?
– ეს ძალიან მნიშვნელოვანია სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის სამშვიდობო პროცესის კონტექსტში, რომელიც ძალიან რთულია, მაგრამ მაინც უფრო წინ მიდის, ვიდრე უკან. ეს ქმნის ახალ კონტექსტს სამხრეთ კავკასიაში და ამ კონტექსტში საქართველო პრაგმატულ და კონსტრუქციულ პოლიტიკას ატარებს როგორც აზერბაიჯანთან, ასევე სომხეთთან მიმართებაშიც. სამხრეთ კავკასიაში ახალი რეალობები იქმნება, რაც აქამდე არ არსებობდა. უფრო მეტიც, სომხეთმა, ფაშინიანის წარმომადგენლობით, უკვე რამდენჯერმე განაცხადა, რომ საქართველოს ევროკავშირში გადასვლა სომხეთისთვისაც მნიშვნელოვანია. რამდენად უცნაურადაც არ უნდა ჟღერდეს ზოგან, ჩვენ ვართ სამხრეთ კავკასიაში ახალი ეპოქის დადგომის მოწმენი, რაც არ მომხდარა ათასობით წლების განმავლობაში. სამი ქვეყანა თავად იღებს გადაწყვეტილებას. ხოლო მესამე ქვეყნები რეგიონის გარეთ, რომლებიც ადრე აკონტროლებდნენ სიტუაციას – რუსეთი, თურქეთი, ირანი – ისინი გავლენას ახდენენ პროცესებზე, მაგრამ აღარ მართავენ. არა სსრკ-ს დაშლის შემდეგ, არამედ ახლა დადგა ეს კონტექსტი. ამას უკრაინული კონტექსტი ეხმარება. (…) ყოველ შემთხვევაში, თბილისსა და ერევანს შორის მუდმივი თანამშრომლობა ევროპასა და მსოფლიო საზოგადოებასა და რეგიონში დამატებით რწმენას აჩენს, რომ კავკასიაში ძალიან რთულად, მაგრამ რეალურად დგება მშვიდობა. ეს მშვიდობა იქნება გრძელვადიანი, თუმცა, რა თქმა უნდა, რთული მოსაპოვებელი.
პირველ რიგში, სომხეთი და საქართველო ეკონომიკის, ვაჭრობისა და გზების სფეროში თანამშრომლობენ. აშკარად ჩანს, რომ სომხეთი დაინტერესებულია ღიაობით, თუმცა სომხეთის სამშვიდობო პროცესი აზერბაიჯანთან და თურქეთთან მიმართებაში ჯერ კიდევ რთულია და ყველა გზა, რომლის გახსნაც შესაძლებელია, 2020 წლის 9 ნოემბრის შეთანხმებით ჯერ კიდევ არ არის გახსნილი. სომხეთს აზერბაიჯანთან მიმართებაში ბევრი კითხვა აქვს, ხოლო სომხეთთან მიმართებაში თურქეთსა და აზერბაიჯანს. ამ ფონზე, ასეთი გზების მხარდაჭერისა და გახსნისთვის საქართველო ერთ-ერთი საიმედო მოკავშირეა. რადგან სომხეთს სხვა გზაც აქვს – სანქციების ქვეშ მყოფი ირანი და აღმოსავლეთი. დასავლეთისკენ ჯერ კიდევ საქართველოა და ამიტომ, ამ მიმართულებით, რომ საქართველოსა და სომხეთს შორის საქონლის, ხალხის, ტრანსპორტის გადაადგილების პრობლემა არ იყოს, ეს არის ყველაზე მნიშვნელოვანი მომენტი.
პრემიერ-მინისტრ ფაშინიანის საქართველოში ბოლო ვიზიტის დროს ხელი მოეწერა რამდენიმე ხელშეკრულებას, მათ შორის თავდაცვის სფეროში. კონკრეტულად რაზეა საუბარი და რამდენად მნიშვნელოვანია ეს, რადგან არის მოსაზრებები, რომ ეს შეთანხმებები პირობითია, ფასადური.
– მე ვფიქრობ, რომ ეს ჯერ კიდევ საწყისი ეტაპებია, ეს დოკუმენტები კონტრაქტები კი აღარ არის, არამედ მემორანდუმის ტექსტები, სასურველის შესახებ განცხადებები. ეს არის მოძრაობა სწორი მიმართულებით, მაგრამ მაინც უნდა იყოს უფრო დეტალური, გარკვეული შინაარსიანი კონტექსტით. არ შემეშინდება და ვიტყვი, რომ ეს ჯერ კიდევ სადღეგრძელოების დონეზეა. მაგრამ ამაში ცუდი არაფერია. როდესაც მხარეები პოზიტიურ კონტექსტს იღებენ, ისინი ვალდებულებას იღებენ განახორციელონ ეს დადებითი კონტექსტი.
მე ეჭვი მეპარება რაიმე სახის თავდაცვის კავშირში, რადგან საქართველოს არ ჰყავს ძლიერი არმია და მე პირადად ამაში ცუდს ვერაფერს ვხედავ. ჩვენ არ გვაქვს ასეთი გატაცება თავდაცვის ინდუსტრიით. ამიტომ, სომხეთსა და საქართველოს შორის თავდაცვის კონტექსტში ცოტა რამ შეიძლება გაკეთდეს, გზების გამონაკლისით. თუ აზერბაიჯანთან სამშვიდობო პროცესი იქნება, საომარი მოქმედებების ალბათობა შემცირდება, საქართველოს, სომხეთისა და აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე იარაღის ტრანსპორტირება ბევრად გაადვილდება, რაც ჩვეულებრივი მოვლენაა, ამაში ცუდი არაფერია. აქედან გამომდინარე, ვფიქრობ, რომ საქართველოსა და სომხეთს შორის უფრო მეტად ეკონომიკა, ვაჭრობა, გზებისა და კომუნიკაციების გახსნაა შესაძლებელი და რაც მთავარია ევროპისკენ ორიენტაციაა. თუ სომხეთს შეუძლია რეალურად მიაღწიოს მიზანს, მოიძიოს და გაიჭრას რაიმე სახის გზა საქართველოს გავლით, პოლიტიკური გზა ბრიუსელამდე, ვფიქრობ, რომ ეს ძალიან მნიშვნელოვანი იქნება კავკასიისთვის. სომხეთი ასევე ჩაერთვება კანდიდატის სტატუსის მოპოვების პროცესში და შემდეგ შეუერთდება ევროკავშირს. სომხეთმა ახლაც რომ დაიწყოს ეს პროცესი, დარწმუნებული ვარ, დაახლოებით 10 წელში შეიძლება დაეწიოს საქართველოს და ჩვენ ერთად შევუერთდეთ კიდეც ევროკავშირს. ამაზე საუბარი უკვე მიმდინარეობს.
სომხეთი რუსეთზეა დამოკიდებული. რუსეთს სომხეთის გიუმრის სამხედრო ბაზაზე აქვს ზეგავლენა, ეკონომიკური დამოკიდებულების, ენერგეტიკული დამოკიდებულების სახით, რამდენად შესაძლებელია, რომ სომხეთმა ევროკავშირისკენ მიმავალი გზა აირჩიოს?
– ამის შესახებ ფაშინიანს და სომხეთის მმართველ პარტიას ხშირად ეუბნებიან, რაც იმას ნიშნავს, რომ მათ უკეთ იციან, იმედი მაქვს, რომ მათი ხედვა გამართლებულია. მე ხშირად ვსტუმრობ ერევანს, ვმონაწილეობ სხვადასხვა კონფერენციებსა და დისკუსიებში და იქაური საზოგადოება ოპტიმისტურადაა განწყობილი, რომ შეძლებენ რუსეთთან ამ გრავიტაციის დანგრევას, რაც ცალსახად არსებობს. სომხეთი ოფიციალურად შეუერთდა გაეროს სისხლის სამართლის საერთაშორისო სასამართლოს. სომხეთს მუშაობის კარგი სტილი აქვს, მშვიდად მუშაობს. მიუხედავად იმისა, რომ სომხეთის მოქალაქეებს ბევრი კითხვა აქვთ ფაშინიანის მიმართ, მე მესმის მათი, ვფიქრობ, რომ ის საკმაოდ პრაგმატული პოლიტიკოსია და სურს გადაარჩინოს ის, რისი გადარჩენაც შეუძლია. რუსეთს, რა თქმა უნდა, აქვს ეკონომიკური ბერკეტები და სამხედრო ბერკეტები, მაგრამ ყველაზე მეტად მეშინია, რომ რუსეთს სომხეთში ხელისუფლების შეცვლა მოუნდება მას შემდეგ, რაც სომხეთი და აზერბაიჯანი სამშვიდობო ხელშეკრულებას მოაწერენ ხელს. თუ ეს მოხდება, მაშინ რა თქმა უნდა რისკები გაიზრდება და ევროპისკენ გადაადგილების ალბათობა შესუსტდება, არა მარტო სომხეთისთვის. ეს საკითხები საქართველოსაც შეეხება.
პროცესები ასევე მიმდინარეობს სომხეთსა და თურქეთს შორის, ეს უფრო პერსპექტიულია, ვიდრე სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის. აზერბაიჯანს დღემდე ემოციური მიდგომა აქვს. თურქეთი კი უფრო პრაგმატული სახელმწიფოა. რა თქმა უნდა, თურქეთი პირველ რიგში აზერბაიჯანის მოკავშირეა, ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ თურქეთი იყოს სტაბილიზაციის წამყვანი მოთამაშე სამხრეთ კავკასიაში და მის ფარგლებს გარეთ, მას აქვს საკუთარი ინტერესები როგორც ბალკანეთში, ასევე აფრიკაში. თურქეთი აქ არის, გვინდა თუ არა, ეს ფაქტია. ამიტომ, თურქეთის მეშვეობით სომხეთს გარკვეული ინტერესების დაცვის მიღწევა შეუძლია. თურქეთი ამის წინააღმდეგი არ უნდა იყოს. მე მქონდა კონტაქტები თურქ დიპლომატებთან, ვგრძნობ, რომ მათ აქვთ განწყობები, რომ თურქეთსა და სომხეთს შორის უფრო საიმედო და სტაბილური ურთიერთობები შეიძლება ჩამოყალიბდეს.
არსებობს მოსაზრება, რომ საფრანგეთი საქართველოსა და სომხეთს ახალი შეთანხმებებისკენ უბიძგებს.
– თავად ევროპაში, გარდა საფრანგეთისა, ცოტას აინტერესებს სამხრეთ კავკასიაში არსებული ვითარება. აინტერესებს ბრიუსელს, თავად ევროკავშირს და საფრანგეთს. სხვა დიდი ქვეყნები არ არიან ჩართულნი. საფრანგეთი აშკარად გამოირჩევა, მაგრამ საფრანგეთს განსაკუთრებული დამოკიდებულება აქვს სომხეთის მიმართ. ემოციური ურთიერთობები, ფრანკოფონური კავშირები, სომხეთს ყოველთვის ჰქონდა განსაკუთრებული სიმპათიები საფრანგეთის მიმართ. ამ ფონზე, ქართულ-სომხური ურთიერთობები არ არის დამოკიდებული საფრანგეთის აქტიურობაზე. ქართულ-სომხური ურთიერთობები ყოველთვის ეფუძნებოდა ქართულ-სომხურ ინტერესებს და ყველაზე კრიტიკულ მომენტებში, 2008 და 2020 წლებში, როდესაც იყო სირთულეები, ჯერ საქართველოსთვის და ახლა სომხეთისთვის. ჩვენი ქვეყნები ყოველთვის ცდილობდნენ ყოფილიყვნენ კორექტულები, პატივი ეცათ ერთმანეთისთვის, ყველანაირად ცდილობდნენ, რომ სიტუაცია არ გაეფუჭებინათ, არამედ მაქსიმალურად მხარი დაეჭირათ ერთმანეთისთვის, ვფიქრობ, რომ გამოუვიდათ, თუმცა უკეთესიც შეიძლებოდა ყოფილიყო. ხანდახან სომხეთს საქართველოსთან მიმართებით ჰქონდა კითხვები, და ეს ჩვენ გვესმოდა, მაგრამ საქართველოს ჰქონდა პასუხები. ვფიქრობ, რომ სომხეთში საქართველოს გაგებით ექცევიან. ამიტომ სხვა ქვეყნები მათზე გავლენას ვერ ახდენენ. რუსეთმაც კი ვერ შეძლო სომხეთზე ზემოქმედება 2008 წლის კრიტიკულ მომენტში. უფრო გავლენიანმა და დაჟინებულმა ქვეყანამ, ვიდრე საფრანგეთია.
რა უშლის ხელს საქართველოსა და სომხეთს შორის მჭიდრო ურთიერთობებს?
– ის, რომ სომხეთი და საქართველო განლაგებულია სხვადასხვა ეკონომიკურ, პოლიტიკურ და სამხედრო ზონაში. სომხეთი კვლავ რუსეთის ორბიტაზეა, არა მხოლოდ რუსეთის, არამედ დსთ-ს, კოლექტიური უსაფრთხოების შესახებ ხელშეკრულების ორგანიზაციას. სომხეთს საკუთარი ვალდებულებები აქვს კოლექტიური უსაფრთხოების შესახებ ხელშეკრულების ორგანიზაციისა და დსთ-ს, ანუ ევრაზიის ეკონომიკური კავშირის მიმართ. საქართველოს აქვს საკუთარი ვალდებულებები ნატოსა და ევროკავშირის წინაშე. მიუხედავად იმისა, რომ ეს ორი ბლოკი ერთმანეთს ეწინააღმდეგება, საქართველო და სომხეთი არღვევენ ამ გრავიტაციულ ხაზებს და პოულობენ საერთო კონტაქტებს. ეს წინააღმდეგობები ჩვენ არ გამოგვიგონია, ეს არის გარე ფაქტორები, რომელთა გათვალისწინება და გადალახვა უწევთ ერევანს და თბილისს. ვფიქრობ, ჩვენ ეს ღირსეულად დავძლიეთ. რა თქმა უნდა, უკეთესიც შეიძლებოდა. მაგრამ მიუხედავად იმისა, რომ განსხვავებული სიმძიმე გვაქვს, ღირსეული პარტნიორები ვართ.
