ჯავახეთის ერთ-ერთ ბორცვზე, მდინარე არაგვას მარცხენა სანაპიროზე ამავე სახელწოდების სოფელში ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაგებობა – ციხე “არა” (არაბერდი) დგას, რომელიც, როგორც სოფელში ამბობენ, მე-11-12 საუკუნეებით თარიღდება. როდესაც თანამედროვე მცხოვრებლები 1828 წელს დასავლეთ სომხეთიდან ემიგრაციაში წავიდნენ ამ მხარეში, მათ იპოვეს ციხე და მიმდებარე სურბ სარგისის სალოცავი.
სოფელი არაგვა ერზრუმის რაიონის სოფელ ჯინისიდან სომხების ჩამოსახლების შედეგად 1830-იან წლებში წარმოიქმნა. თავდაპირველად ამ ტერიტორიაზე 2 დასახლებული პუნქტი იყო სოფლებს შორის გამავალი მდინარის ორივე მხარეს – არა და გოვა. როდესაც ძველი სოფლები დაინგრა, ჩამოყალიბდა არაგოვას ერთი ახალი სოფელი, რომელიც მოგვიანებით არაგვის სახელით გახდა ცნობილი.
არაბერდის ციხის მცირე ნაშთები – თვალწარმტაცი ბუნების შუაგულ გორაზე დასვენებული პატარა ნანგრევები. ციხის წინ არის 5 ბორცვი, რომლებიც ერთმანეთს კვეთენ და წარმოქმნიან „დიდ ხეობას“. სოფელ არაგვაში მერის წარმომადგენლის ღაზაროს უნანიანის თქმით, ციხის აღდგენის სურვილი არსებობს, მაგრამ უსახსრობის გამო არ განხორციელდა.
„საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, როცა ჩვენი ეკლესია ავაშენეთ, ციხის რეკონსტრუქციაზე დავიწყეთ საუბარი, მაგრამ ფინანსური პრობლემების გამო ეს იდეა დავიწყებას მიეცა, ნებართვის შესახებ ოფიციალური მოთხოვნა არ შეგვიტანია, უბრალოდ ზეპირად განიხილებოდა. ჩვენ არ ვფიქრობთ განაცხადების წარდგენაზე“, – აღნიშნა მან.
ციხე არაბერდს, ისევე, როგორც სხვა ციხეებს, ჰქონდა სამხედრო მნიშვნელობა და თავდაცვითი ნაგებობა იყო. მის ქვეშ გადის გვირაბი, რომელიც დაყოფილია 3 საიდუმლო გადასასვლელად – ერთი მიდის სოფელ ზაკში, მეორე მდინარეზე, მესამე კი ციხეს სოფელთან აკავშირებს.
„შეიძლება ვთქვათ, რომ ეს იყო საიდუმლო გადასასვლელები, სამალავი, რათა საჭიროების შემთხვევაში ხალხს წყალთან წვდომა ჰქონოდა. ალბათ, ამ ციხეს სამხედრო მნიშვნელობა ჰქონდა. ჩვენმა წინაპრებმა ის უკვე ამ მდგომარეობაში იპოვეს“, – ყვება უნანიანი.
ციხის გაგრძელებაა სურბ სარგისის სალოცავი, რომელიც მის ქვემოთ მდებარეობს. ცოტა მოშორებით არის პატარა “სურბ პოღოს-პეტროსის” სალოცავი. ამ სალოცავებს მანუშიანების ოჯახი უვლის, რადგან ორივე მათ სახლთან ახლოს მდებარეობს. სოფლის ყველა მცხოვრებს, ისევე, როგორც ჯავახეთის სხვა კუთხიდან და რუსეთიდან ჩამოსულ სტუმრებს, სჯერათ ამ სიწმინდეების ძალის.
„ამ სალოცავებთან გავიზარდე, იქ მამაჩემის სახლია, მაგრამ აქ მოვედი რძლად. ეს სალოცავი ციხის გაგრძელებაა, მამაჩემისგან გავიგე, რომ როცა თურქ-სელჩუკებს სურდათ ამ ციხესიმაგრის დაპყრობა, აქ სასტიკი ბრძოლა იყო და ახლაც შეგიძლიათ ადამიანის ძვლების პოვნა. სოფლელები ხანდახან იღებენ ამ ძვლებს და ამზადებენ ყველანაირ წამალს შიშის მოსაშორებლად. მიწისძვრამდე ეს სალოცავი სხვანაირად გამოიყურებოდა, მას შემდეგ, დაინგრა. მამაჩემი კი ყოველთვის ამბობდა: “თუ გაჭირვება შეგხვდებათ, შემობრუნდით და თქვით, პოღოს და პეტროს, დაგვეხმარეთ”. “და მართლაც, მე მჯერა. იქ არის ყოჩი, იქ მსხვერპლშეწირვა ხდება”, – ყვება ალვარდ მანუშიანი.
ორი ყოჩიდან მხოლოდ ერთია შემორჩენილი – მეორე, როგორც სოფლის მცხოვრებლები ამბობენ, მოიპარეს. ალვარდის თქმით, ყველა რელიგიურ დღესასწაულზე და განსაკუთრებით აღდგომაზე, სალოცავი გარდაიქმნება – ახალგაზრდები აქ იკრიბებიან, მღერიან, ცეკვავენ.
