მთიან ყარაბაღში 44 დღიანი ომის შედეგების შესახებ, მის მიზეზებზე, მზაობასა და შექმნილი ვითარების შესახებ დასკვნებზე Jnews-ი სომხეთში რეგიონალური გამოკვლევების ცენტრის (RSC) დირექტორს, რიჩარდ გირაგოსიანს გაესაუბრა.
რატომ წააგო სომხეთმა ომი? ეს პოლიტიკური მარცხია, თუ სამხედრო? იქნებ ეს უფრო მსხვილი სახელმწიფოების გეოპოლიტიკური გადაწყვეტილებაა?
– ყარაბაღისათვის (არცახი) 45-დღიანი ომის ნებისმიერი შეფასება რამდენიმე ფაქტორის კომბინაციას შეადგენს, რომლებმაც ყარაბაღის სომეხი დამცველები სერიოზულ დამარცხებამდე მიიყვანა. ყარაბაღისათვის ომში რამდენიმე დანაკარგი იყო და ფუნდამენტალურ სამხედრო დამარცხებასთან ერთად ეს ნიშნავს მარცხს დიპლომატიაში, პოლიტიკასა და გეოპოლიტიკაში.
თუმცა, ამასთანავე ვიტყოდი, რომ დამარცხება უარესი შეიძლებოდა ყოფილიყო სამი მიზეზის გამო. პირველ რიგში, როგორი დამანგრეველიც არ უნდა ყოფილიყო სომხეთისა და ყარაბაღისათვის (არცახ) 9 ნოემბერს მიღწეული შეთანხმება, მას სხვა არჩევანი და ალტერნატივა არ ჰქონდა. რუსეთის მიერ შემუშავებულმა, შექმნილმა და წამოწყებულმა შეთანხმებამ ფაქტიურად შეაჩერა საბრძოლო ქმედებები და “რუკის ქმედება შეაჩერა”, ამასთანავე აზერბაიჯანის შეტევითმა ძალებმა და ყარაბაღის დამცველებმა, ფაქტიურად, საკუთარი პოზიცია “გაყინეს”.
მეორე რიგში, ამან არა მხოლოდ სიცოცხლენი გადაარჩინა, არამედ სტეპანაკერტზე აზერბაიჯანის სამომავლო შეტევები შეაჩერა. მესამე- შეთანხმების პირობების მიღებამ ასევე გადაარჩინა ის, რაც ყარაბაღისგან დარჩა. ეს სამი მიღწევა იყო რთული და არასასიამოვნო, მაგრამ ამასთანავე, მიღწევა იყო.
რატომ დაიწყო ომი მაინცდამაინც შემოდგომით, როდესაც მთელი მსოფლიო სხვა ფრონტზე, კორონავირუსის პანდემიას ებრძვის?
– ბევრ ფაქტორთაგან, რომლებიც ამ ომში დამარცხებას უწყობდნენ ხელს, აზერბაიჯანის შეტევისათვის შერჩეული დრო იყო გადამწყვეტი. თურქეთთან მსხვილი სამხედრო სწავლებებით აზერბაიჯანმა ომისათვის სამხედრო მზადების დამალვა შეძლო და შეტევა მოულოდნელობის ახალი ელემენტით დაიწყო. ცხადია, რომ ეს დაზვერვის მარცხიც იყო, რადგან ყარაბაღიც და სომხური მხარეც გარკვეულ თვითკმაყოფილებას იჩენდნენ.
ომის დროის შერჩევა, რომელიც ასევე თურქეთის სამხედრო დაგეგმარების პროდუქტი იყო, COVID-19-ის გლობალური პანდემიის, აშშ-ში საპრეზიდენტო არჩევნებისა და გეოპოლიტიკური სახელმწიფოების მხრიდან ყურადღების საერთო არარსებობით დამატებით იყო უფრო ფართოდ მოზიდული. ეს ფაქტორი ასევე ნათელი იყო გეოპოლიტიკურ კონტექსტშიც, სადაც ომი დაახლოებით 45 დღის განმავლობაში გრძელდებოდა, ძალიან მცირე საერთაშორისო რეაქციისა და ნაკლები მღელვარების თანხლებით. რეგიონიდან ამერიკელების გასვლის შემდეგ, მრავალი წლის შემდეგ, აღმოსავლეთის ქვეყნებს შორის “მსუბუქი უგულებელყოფის” შესახებ საერთო ანგარიშის გათვალისწინებით, სომხეთი და ყარაბაღი მარტოდმარტო დარჩნენ.
მაგრამ ომი და მისი შედეგები, როგორც პოლიტიკური მარცხი გამოირჩევა და დგას განცალკევებით. სომხეთიც, და ყარაბაღიც პოლიტიკურად არ დასთანხმდნენ ომის რისკს, რომელიც უსაფრთხოების ცრუ გრძნობაზე და აზერბაიჯანის ძალების სახიფათო გადაჭარბებულ თავდაჯერებულობასა და თურქეთის განზრახვების სახიფათო იგნორირებაზეა დაფუძნებული. ეს ასევე იყო მრავალწლიანი დიპლომატიური მარცხი, კომპრომისებისა და დათმობების აუცილებლობის აღიარების ჯიუტი უარით, რასაც აზერბაიჯანის მაქსიმალისტურად მდგრადი მიდგომა აიძულებდა.
მთიან ყარაბაღში “გაყინული კონფლიქტის” გათვალისწინებით, რატომ არ იყო მზად სომხეთი ომისთვის?
– ძირითადი პრობლემა ეფუძნება სომხეთისა და ყარაბაღის მხარეების “დაუმარცხებლობის მითს”, სადაც აზერბაიჯანის შეუფასებლობის სახიფათო ტენდენცია მცდარ გადაჭარბებულ თავდაჯერებულობასთან იყო შერწყმული, რამაც მაშოკირებელი სამხედრო მარცხი გამოიწვია. ამასთანავე კორუფციის წლებში, ცუდი დაგეგმარების და პროფესიონალური სამხედრო სტრატეგიის საერთო არარსებობა გამოვლინდა. მაგრამ ეს სუსტი ადგილები ომში დამარცხების შემდეგ გამოაშკარავდა, როდესაც უკვე ძალიან გვიანი იყო. ზუსტად ეს უნდა იყოს, როგორც პოლიტიკური, ასევე სამხედრო ლიდერების ბრალდება. ის ახლა ძალიან აშკარაა, რომ დაიფაროს, და ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ იგნორირება გაუკეთდეს.
რა დასკვნები უნდა გააკეთოს სომხეთმა ომის შემდეგ
– ყარაბაღისათვის ომი სამხედრო კონტექსტში დასრულდა. მაგრამ მომავლისა და უსაფრთხოებისთვის ომი ახლა უფრო რთულ, ახალ ეტაპზე გადადის- ის დიპლომატიურ ორთაბრძოლაში გადადის. ხოლო დიპლომატიური ბრძოლა- ეს არის მაღალი ფსონი და მნიშვნელოვანი შედეგების კონტექსტია არცახის მომავლის განსაზღვრისა და მისი მოსახლეობის დაცვისათვის. არის რეალური შფოთვა იმის, რაც არ არის მოლაპარაკებული და შეთანხმებაში არ არის ხაზგასმული. მაგალითად, მთიანი ყარაბაღის “სტატუსის” მიმართება გაურკვეველია, ხოლო სხვა შედეგებთან და საკითხებთან ერთად არსებობს პირდაპირი მოლაპარაკებების და სამომავლო შეთანხმებების აუცილებლობა. მსგავსი სამომავლო დიპლომატია ასევე უნდა ითვალისწინებდეს და იზიდავდეს კონფლიქტის ყველა მხარეს, მათ შორის თვით მთიანი ყარაბაღის შერჩეულ დემოკრატიულ წარმომადგენლებს. წინააღმდეგ შემთხვევაში ყარაბაღის ნებისმიერი სამომავლო გამორიცხვა ამ შეთანხმების სიმყარეს და მდგრადობას მხოლოდ შეარყევს.
ამგვარად, არის ყარაბაღის საკითხის დიპლომატიური მოგვარების შესაძლებლობა. ეს ნიშნავს იმას, რომ, რადგან ამჟამად მოქმედი შეთანხმება არ არის არც საბოლოოდ მშვიდობიანი გეგმა და არც შეთანხმებულია გადაწყვეტილება, ომი შეიძლება წაგებული ყოფილიყოს, მაგრამ ჯერ არ დამთავრებულა, რაც სამომავლო დიპლომატიური დაცვის რაუნდს გულისხმობს. მაგრამ იმისათვის, რომ მეორე დამარცხება აღმოიფხვრას, სომხეთმა და ყარაბაღმა მიზნების განსაზღვრისა და შედეგების დაცვისათვის ახალი დიპლომატიური სტრატეგია უნდა შეიმუშაონ. სამწუხაროდ, მსგავსი მზადებების ვერავითარ მტკიცებულებას ვერ ვხედავ.
შესაძლებელია, რომ შუში კვლავ გადავიდეს ყარაბაღის ხელისუფლების კონტროლ ქვეშ?
– არა, შუშის დაკავება აზერბაიჯანის შიდა პოლიტიკისთვის ძალიან მნიშვნელოვანი იყო, როგორც ალიევების ოჯახის დინასტიაში “მარგალიტი გვირგვინში”, ხოლო ეს ნიშნავს იმას, რომ სიმბოლურად შუშის დაპყრობა ალიევების სამეფოს, როგორც მამის ასევე შვილის ძალიან მნიშვნელოვანი გამარჯვებაა.
თუმცა ამასთანავე აზერბაიჯანმა, შესაძლებელია, მიაღწია მნიშვნელოვან გამარჯვებას დაკარგული ტერიტორიების დაბრუნებასა და ყარაბაღთან და სომხეთთან დამამცირებელი ბრძოლის იძულებით შეწყვეტაში, მაგრამ ამ გამარჯვებას აზერბაიჯანისთვის ზუსტი ლიმიტი აქვს. მიუხედავად გამარჯვებისა, თავდაპირველი პოპულარობა და ენთუზიაზმი აზერბაიჯანულ საზოგადოებას შორის შეიძლება მალევე შესუსტდეს და ნაკლებად მდგრადი აღმოჩნდეს, ვიდრე მმართველი ელიტა იმედოვნებს. და მსგავსი ინტენსივობა შესაძლოა მალევე პრეზიდენტ ალიევის წინააღმდეგ დატრიალდეს, რომლის მმართველობაც, ძირითადად, დაფუძნებულია კორუფციაზე და მფარველობაზე, თავისუფალი და სამართლიანი არჩევნების რეალური ლეგიტიმურობის გარეშე.
რამდენად იმოქმედა ამ სიტუაციაზე სომხეთის ძველი და ახალი ხელისუფლების დაპირისპირებამ?
მიუხედავად იმისა, რომ პოლიტიკური ლიდერების ყოველი კლასი, ძველი თუ ახალი, ამ ომში მარცხის პასუხისმგებლობას განიცდის, პოლიტიკურ ელიტას შორის არის დანაშაულის უფრო სხვა დონე. წინა ხელისუფლება დამნაშავეა იმაში, რომ მათ კორუფციის განვითარებას შეუწყეს ხელი, რომელმაც შეიარაღებული ძალები დაასუსტა და ერთიანობა და საზოგადოებრივი ნდობა გაწყვიტა. უკანასკნელი ათწლეულის განმავლობაში მიღებული გადაწყვეტილებები, ძირითადად საკუთარი სარგებლისთვის იყო მიღებული, რაც ეროვნულ ინტერესებზე მაღლა იდგა. ის ჩანს ქვეყნის გაძარცვით, ეკონომიკის გაძარცვითა და კორუმპირებული ოლიგარქიული “ელიტების” გამოკვებით. ყოველი მათგანი ერისათვის “ღია ჭრილობაა”, რომელმაც ეს დამარცხება მხოლოდ მოაახლოვა. მაგრამ ახალი თაობა ახალ გამოწვევას უპირისპირდება. და ეს ახალი თაობა იქნება იმ ტვირთის მატარებელი, რომელიც განსაზღვრავს, როგორი იქნება სომხეთი და ყარაბაღი. ამასთანავე, სომხები, სულ მცირე- გადარჩენილთა ერია, და ჯერ ადრეა იმაზე საუბარი, რომ ფატალური დანაკარგი განვიცადეთ.
რუსეთის რა როლს ხედავთ თქვენ ამაში? ის მხსნელია თუ მას ომში თავისი წილი აქვს?
ცხადია, რუსეთმა ბატონობა აღადგინა. რუსეთის მიერ საკმაოდ სადაზვერვო, საჯარო უუნარობის შემდეგ, საბრძოლო ქმედებების საბაზისო და დროებითი შეწყვეტა, ცეცხლის სრულიად შეჩერებამდე, რუსეთის მიერ მხარდაჭერილ მთიან ყარაბაღში “მშვიდობიანი შეთანხმების” უცაბედი გამოცხადება, მოსკოვისთვის რამდენიმე მიზეზის გამო, ნამდვილი გამარჯვება გახდა.
პირველ რიგში, ამ ახალი შეთანხმების პირობები რუსეთს მოსკოვის მიზნებიდან ყველაზე მნიშვნელოვანს წარუდგენს: დომინანტური სამხედრო განლაგება. მთიან ყარაბაღში წინა ნებისმიერი, პირდაპირი სამხედრო თანხლების არარსებობა, ყარაბაღის კონფლიქტში ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეული ასპექტი იყო, რომელიც ნებისმიერ სხვა კონფლიქტთან ერთად, პოსტსაბჭოურ სივრცეში, მკვეთრად გამოიხატებოდა. და ეს არარსებობა დიდი ხანია მოსკოვისათვის გამაღიზიანებელია. მაგრამ ახლა, როდესაც ეს მიზანი მიღწეულია, ახალი მშვიდობიანი შეთანხმების ნდობისა და მდგრადობის უზრუნველყოფაში რუსეთის მშვიდობისმყოფელები ძირითად როლს თამაშობენ, რითაც მოსკოვს რეგიონში უფრო მეტ გადამწყვეტ როლს ანიჭებენ.
მეორე დივიდენდი რუსეთისთვის სომხეთის ხელისუფლებაზე მისი გავლენის გაძლიერებასთან არის დაკავშირებული. მიუხედავად 2018 წელს სომხეთში მომხდარ “ხავერდოვან რევოლუციაზე” პასიური რეაქციისა, მოსკოვმა, როგორც ჩანს, მოიცადა და ახლა სომხეთის პრემიერ-მინისტრზე, ნიკოლ ფაშინიანზე და მის ხელისუფლებაზე, მაქსიმალური ზეგავლენა მოხდინა. რუსეთის ზეგავლენის ეს გაძლიერება სომხეთს არა მხოლოდ შეაკავებს რუსული ორბიტის საზღვრებში, არამედ უფრო შეზღუდავს სომხეთის ორიენტაციასა და შესაძლებლობებს ეძებოს უფრო მჭიდრო კავშირები აღმოსავლეთთან. ამ კონტექსტში მოსკოვს შეუძლია სომხეთი უფრო ღრმა დამოკიდებულებაში მოიყვანოს, რის შედეგადაც სომხეთი, სამომავლოდ, საფრთხეში აგდებს მის დამოუკიდებლობას და რუსეთისათვის საკუთარი სუვერენიტეტის უმეტესი ნაწილის გადაცემას.
