სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის ომზე, „პატიოსან მედიატორზე“ და რუსეთის როლზე რეგიონში დესტაბილიზაციაში Jnews-ს ქართველი ექსპერტი, პოლიტოლოგი გელა ვასაძე ესაუბრა.

ბოლო დროს ყველაფერი მკვეთრად შეიცვალა ჩვენს რეგიონში, ომია სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის, საქართველოს მეზობელთან, დღევანდელი ომი განსხვავდება ყარაბაღის მეორე ომისგან, მას შემდეგ, რაც აზერბაიჯანი სომხეთის სუვერენულ ტერიტორიაზე შეიჭრა, გარანტიები შეიცვალა, კოლექტიური უსაფრთხოების ხელშეკრულების ორგანიზაციამ საბოლოოდ აჩვენა მისი უუნარობა. შეერთებულმა შტატებმა აიღო აქტიური როლი, როგორც მშვიდობისმყოფელმა. რუსეთმა სომხეთი პრაქტიკულად აზერბაიჯანსა და თურქეთს გადასცა. როგორ გავიგოთ სამხრეთ კავკასიაში მიმდინარე გეოპოლიტიკა?

– რაც შეეხება სომხეთსა და აზერბაიჯანს, კარგად უნდა გვესმოდეს, რომ ამ ქვეყნებს შორის ომი მიმდინარეობს. ამას შეიძლება ეწოდოს 44-დღიანი ომი, 5-დღიანი ომი, ეს ყველაფერი ერთი ომის ნაწილია, ეს არის ერთი ომის სამხედრო ოპერაციების ესკალაცია. ითვლება, რომ ომი იყო ყარაბაღისთვის, მაგრამ ეს არ არის ომი მხოლოდ ყარაბაღისთვის – ეს არის ომი, რომელიც დაიწყო სომხეთისა და აზერბაიჯანის სსრკ-ს დამოუკიდებელ სახელმწიფოებად ჩამოყალიბებამდე დიდი ხნით ადრე და ასე, ოფიციალურად გაგრძელდა მას შემდეგაც. ახლა უკრაინაში ომია, ანუ რუსეთის ფედერაციის სისტემური დასუსტება მიმდინარეობს. ასეა თუ ისე, სამხრეთ კავკასიაში ძალთა ბალანსი იყო და ეს ძალთა ბალანსი სწორედ რუსეთმა უზრუნველყო. ანუ, მოსკოვში გადაწყვიტეს, სად დადგეს გარკვეული ჯარები, ვისი კონტროლის ქვეშ იქნებოდა გარკვეული ტერიტორიები. სამხრეთ კავკასიის ქვეყნების მხრიდან მოსკოვის თანხმობის გარეშე რაიმეს ჩადენის მცდელობა სასტიკად იქნა აღკვეთილი. ამის მაგალითია 2008 წელი. რაც ახლა ხდება არის ის, რომ რუსეთსა და უკრაინას შორის მიმდინარე ომის ესკალაცია 24 თებერვალს დაიწყო. მე-3 მსოფლიო ომი, როგორც ჩანს, არ დაწყებულა, მაგრამ დაწყების დიდი პერსპექტივა აქვს. რა არის რუსეთის ფედერაცია – ის ფაქტობრივად ზომაში შემცირებული საბჭოთა კავშირია. კარგად უნდა გვესმოდეს, რომ 1992 წელს სსრკ არ დაინგრა და არ დასრულებულა. ის უბრალოდ ზომით შემცირდა. ეს არ ესმოდათ, არც დასავლეთში, არც რუსეთში და არც ჩვენს ქვეყნებში. ყველა ამბობდა, რომ დასავლეთმა მოიგო ცივი ომი – ეს ასე არ არის. ომი საბჭოთა მემკვიდრეობისთვის პერიფერიებშიც გრძელდება. (…) რუსეთი 2014 წლის მონაცემებით, უკრაინაში უკვე დასუსტებული იყო, ბევრს ავიწყდება სანქციები ყირიმის გამო. პარალელურად სამხრეთ კავკასიის ტერიტორიაზე გამოჩნდა ახალი მოთამაშე – თურქეთი და სხვა მოთამაშე – ირანმა – მინიმუმ გამოაცხადა, რომ აქ იყო.

მაგრამ ვნახოთ, რა ხდება სინამდვილეში. საბოლოო ჯამში, ომი არ დასრულებულა 2020 წელს. პოლიტოლოგი ალექსანდრე ისკანდარიანი სწორად ამბობს, რომ აზერბაიჯანის მიზანი გამარჯვებაა, მაგრამ ამ ომის მოგება აზერბაიჯანისთვის არის სრული კონტროლის დამყარება ყარაბაღზე. ახლამ რაც შეეხება სომხეთის მიზანს, რა თქმა უნდა, აზერბაიჯანს მოგების საშუალებას არ მისცემენ.

პელოსის ვიზიტი სომხეთში – რას ნიშნავდა ეს? ცვლის თუ არა სომხეთი საგარეო პოლიტიკას? შეგვიძლია ვთქვათ, რომ შანხაის თანამშრომლობის ორგანიზაციაშიც მოხდა ცვლილებები მსოფლიო პოლარიზაციის თვალსაზრისით?

– პირველ რიგში, შანხაის თანამშრომლობის ორგანიზაცია არის პოლიტიკური კლუბი და სხვა არაფერი. რუსეთს არავითარი ნავი აღარ აქვს. შანხაის თანამშრომლობის ორგანიზაციამ აჩვენა, რომ რუსეთი იზოლირებულია და ეს არ არის 24 თებერვლის შედეგი, ეს არის ხარკოვის შეტევის შედეგი, როდესაც მთელ მსოფლიოს აჩვენეს, რომ რუსეთს შეეძლო არა მარტო წაგება, არამედ წააგებს კიდევაც. რომ რუსეთი დასავლეთთან კონკურენციაში აგებს. მთავარი ამოცანა, ვფიქრობ, სომხეთის ხელისუფლების წინაშე დგას. როგორ ჩავანაცვლოთ რუსეთი დასავლეთით, რომ უსაფრთხოება არ იყოს გარანტირებული რუსეთის მიერ. ის დღესაც რჩება სომხეთის უსაფრთხოების გარანტი. როგორც არ უნდა ვატრიალოთ, ცუდი გარანტი, გარანტი არ მუშაობს. და არა იმიტომ, რომ რუსეთს ვინმესთან ბრძოლა მოუწია. უბრალოდ გარანტი, რომელსაც არ სურს მშვიდობა, სამშვიდობო შეთანხმების მიღწევა — არ არის გარანტი. ეს არის წამქეზებელი.

აშშ არასოდეს იქნება, ასე ვთქვათ, დედამიწაზე. თუ ვინმემ ჩათვალა, რომ აქ რაღაც ბაზებს ააშენებენ. არა. მაგრამ აშშ-ს აქვს საკმარისი რესურსი, რომ იყოს „პატიოსანი მედიატორი“ – დიპლომატიაში ასეთი ფრაზაა – სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის. თუ ამერიკის შეერთებულ შტატებს სჭირდება ომი სამხრეთ კავკასიაში, ყველა ყველას წინააღმდეგ, ჩვენ ამ ომს აქ მივიღებთ, მაგრამ ლოგიკურად, მათ ეს არ სჭირდებათ. ლოგიკით, აქ  სტაბილურობითა და სიმშვიდით უნდა დაკმაყოფილდნენ. მესმის, რომ სომხები და აზერბაიჯანელები მინიმუმ ერთი თაობის გვანმავლობაში მაინც არ იქნებიან მეგობრები, შეიძლება ნაკლებიც. მაგრამ შესაძლებელია ურთიერთსასარგებლო ურთიერთობების დამყარება და არა ერთმანეთისთვის სროლა. ორივე მხარისთვის მომგებიანი. სიმართლეს გეტყვით, მომხრე ვარ, რომ არავინ ჩაერიოს. სომხეთი და აზერბაიჯანი თბილისში მოლაპარაკების მაგიდასთან დასხდნენ. რეალურად, ადგილს არ აქვს მნიშვნელოვანი, სადაც იქნება. რადგან ეს სიტუაცია ორივე მხარეს აზიანებს.

აშშ-ის კრიტიკა აზერბაიჯანის ქცევაზე. აქვს რაიმე მნიშვნელობა?

– პელოსიმ აბსოლუტური სიგნალი მისცა, რომ აშშ მზად არის იყოს “პატიოსანი შუამავალი” – ეს ერთი, აშშ არ დაუშვებს რაიმე საერთაშორისო სამართლისა და საერთაშორისოდ აღიარებული საზღვრების დარღვევას – ეს ორი და მესამე – აშშ ზოგადად მზად არის მიიღოს მონაწილეობა რეგიონის საქმეებში, მაგრამ პრობლემა ის არ არის, რომ ადგილი დაკავებულია. თუ ადგილი გათავისუფლდება, ჩნდება კითხვა – როგორ გათავისუფლდება.

უკრაინის მიერ ომის მოგების შემთხვევაში, დათმობს თუ არა რუსეთი თავის პოზიციებს რეგიონში?

მგონია, რომ აქამდე არ უნდა მოვიცადოთ,  რადგან, როგორც პოლიტოლოგმა რუბენ მეგრაბიანმა თქვა, რუსეთი დიდი ხანია კარგს ვერაფერს აკეთებს, მაგრამ საზიზღარობას – რამდენიც გინდა.

რა შეუძლია გააკეთოს საქართველომ სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის მშვიდობის დასამყარებლად?

– ამ დროისთვის, საქართველოს შეუძლია უზრუნველყოს ყველაზე კომფორტული პირობები, რომ ორმხრივი მოლაპარაკებების დროს მხარეებს არაფერმა შეუშალოს ხელი. გააკეთოს ყავა, ჩაი და ჩუმად დახუროს კარი ზურგს უკან. საქართველო ვერც შუამავალი იქნება და ვერც პატიოსანი ბროკერი. იმის გამო, რომ საქართველოს არ აქვს საკმარისი რესურსი, რომ გავლენა მოახდინოს სომხეთსა და აზერბაიჯანზე, აიძულოს მხარეები შეასრულონ შეთანხმებები – ასეთი შესაძლებლობები არ არსებობს. ზედმეტად “კომპაქტურია” ქვეყანა. მაგრამ საქართველოს როლი შეიძლება იყოს მნიშვნელოვანი სამშვიდობო ხელშეკრულების დადების, სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის ურთიერთობების მოგვარების შემდეგ.

ფაქტობრივად, აზერბაიჯანი არ არის მზად მშვიდობიანი თანაცხოვრებისთვის და სწორედ აზერბაიჯანი დგამს აგრესიულ ნაბიჯებს ამჟამად. რამდენად მომგებიანია ახლა სამშვიდობო ხელშეკრულება აზერბაიჯანისთვის?

– 2020 წლიდან აზერბაიჯანს ეჭვი არ ეპარება, რომ ამ ომში უფრო ძლიერია. ალიევი ერდოღანთან ერთ გალიაშია, მაგრამ არა პუტინთან. პუტინთან დღეს არავინ არის იმავე გალიაში. რა თქმა უნდა, აზერბაიჯანის ინტერესებში არ შედის მოლაპარაკება, რასაკვირველია. აზერბაიჯანი არ არის მზად მთიან ყარაბაღს ავტონომიის სტატუსი მიანიჭოს. იმისთვის, რომ ალიევმა დატოვოს სომხეთის ტერიტორიები, აუცილებელია სამშვიდობო ხელშეკრულების დადება, მაგრამ ისინი არ აფორმებენ სამშვიდობო ხელშეკრულებას, რადგან შუამავალი – რუსეთია, სანამ შუამავალი რუსეთია, სამშვიდობო ხელშეკრულება არ დაიდება.  პელოსის ვიზიტმა აჩვენა, რომ სომხეთს აქვს შანსი, რომ დასავლეთი მის წინააღმდეგ ქმედებებს არ დაუშვებს. ეს ნამდვილად ასეა.