საქართველოს არ აქვს შესაძლებლობა ირიბად არ ჩაერთოს მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტში, ერთი მხრივ, მეზობელია მეომარ აზერბაიჯანსა და სომხეთთან, მეორე მხრივ, თავად საქართველოს შიგნით არის ორი უდიდესი ეროვნული უმცირესობა – სომხები და აზერბაიჯანელები. როგორ ებრძვის საქართველო კონფლიქტის თავის ტერიტორიაზე გადატანას? რა ტაქტიკას მიმართავს, რომ არ წარმოიშვას ეთნიკური დაძაბულობა თავად საქართველოში? რა საკანონდებლო ბაზის გამოყენებით აფერხებს თავის მოქალაქეებს „უცხო“ კონფლიქტებში მონაწილეობისგან და რამდენად ეფექტიანია ეს ყველაფერი?
ყოველი გამწვავება, ესკალაცია თუ ომი აზერბაიჯანსა და სომხეთს შორის საქართველოზეც აისახება, რომელიც ამ პერიოდისთვის ორ კლდეს შორის გახურებულ მეტალად იქცევა. ქვეყანას, რომელსაც აქვს საკუთარი მოუგვარებელი ტერიტორიული კონფლიქტები, უწევს ძალისხმევა მოახმაროს იმას, რომ მშვიდობა შეინარჩუნოს საქართველოს სომეხი და აზერბაიჯანელი ეროვნების მოქალაქეებს შორის.
ტაქტიკა “დროთა განმავლობაში მივიწყებას მიეცემა”
საქართველოს მთავრობის ყველა მცდელობის მიუხედავად, რომ ეთნიკურ უმცირესობებთან დაკავშირებით ქვეყანაში დაძაბულობა თავიდან ყოფილიყო აცილებული, საქართველოში მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტთან დაკავშირებული ზოგიერთი თემის ზოგადი განხილვები დაძაბულობას იწვევს. მაგალითად, ეს იყო 2019 წელს, როდესაც ახალქალაქის მუნიციპალიტეტის ერთ-ერთ სოფელში ყარაბაღის პირველი ომის დროს დაღუპული თანასოფლელის, მიხეილ ავაგიანის ბიუსტი ხელახლა დამონტაჟდა.
საქართველოს ხელისუფლებაზე ძლიერი ზეწოლა, რასაც ახორციელებმა აზერბაიჯანული მედია, საქართველოს პარლამენტის აზერბაიჯანული ეროვნების დეპუტატები, სოციალურ ქსელში ჯავახეთის სომხების მიმართ სიძულვილის ენა, ადგილობრივი აზერბაიჯანელების პროტესტი ავაგიანის ძეგლის მოხსნის მოთხოვნით, მალევე ჩაქრა. მეტიც, ეს თემა იმით დაიხურა, რომ ხელისუფლებამ საზოგადოებისთვის „ხილული“ ნაბიჯები არ გადადგა. ყოველგვარი განცხადების გაკეთების და მსგავს ტალღებზე რეაგირების გარეშე, მაგრამ, როგორც ჩანს, საზოგადოებისთვის რაღაცნაირად „უხილავი“ მოქმედებით, ხელისუფლებამ ეს თემა დახურა.
პოლიტოლოგ შოთა უტიაშვილის თქმით, კონფლიქტის აქტიური ფაზის მიუხედავად, საქართველოს სომხებსა და აზერბაიჯანელებს შორის დაპირისპირება არ ყოფილა.
„რეალურად, კონფლიქტის აქტიური ფაზა დასრულდა, ამიტომ საქართველოში სომხებსა და აზერბაიჯანელებს შორის შეტაკება, ან დაპირისპირება არ ყოფილა ამ მხრივ. ასე იყო პირველი კონფლიქტის დროსაც და შემდეგაც. სომხები და აზერბაიჯანელები აქ ყოველთვის ერთად ცხოვრობდნენ. ასე რომ, არ მგონია, რომ საქართველოს განსაკუთრებული ქმედება სჭირდება. როგორც სომხები, ასევე აზერბაიჯანელები, რომლებიც აქ ცხოვრობენ, უბრალოდ კანონმორჩილი მოქალაქეები არიან, რომლებიც ემორჩილებიან კანონს და თვლიან, რომ ეს კანონები სამართლიანად ვრცელდება, როგორც ერთზე, ასევე მეორე ერზე. თუ აზერბაიჯანელი დანაშაულს ჩაიდენს, მაშინ ისჯება, თუ სომეხია, მაშინ ის ისჯება“, – ამბობს რონდელის ფონდის უფროსი მკვლევარი.
შერიგებისა და სამოქალაქო თანასწორობის მინისტრის აპარატი საქართველოს ეროვნული უმცირესობების, მათ შორის აზერბაიჯანელებისა და სომხების საკითხებზე მუშაობს, მაგრამ, როგორც სამინისტროში აცხადებენ, მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტში მოქალაქეების ჩაურევლობასთან დაკავშირებული საკითხები მათ კომპეტენციაში არ შედის.
„წლების განმავლობაში მიზანმიმართულმა პოლიტიკამ თანდათან მოიტანა ხელშესახები შედეგები, მათ შორის, ქვეყანაში მცხოვრები ყველა ეროვნების მოქალაქის გააქტიურება საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში, სახელმწიფოსთან ძლიერი პოზიტიური ემოციური კავშირის ჩამოყალიბება, სამოქალაქო პროცესებში მონაწილეობა, გაუმჯობესება, სახელმწიფო ენის ცოდნა, უნარ-ჩვევები და შესაძლებლობები. საქართველოში არ არსებობს ეთნიკური დაპირისპირება ტოლერანტული გარემოსთვის. ზოგიერთი დაინტერესებული მხარის მცდელობა, გადაიტანოს საშინაო ინციდენტები ეთნიკურზე, აბსოლუტურად მიუღებელია და დაუშვებელია“, – ამბობს სახელმწიფო მინისტრის სამოქალაქო თანასწორობის პრესსპიკერი თინა გოგელიანი.
“შემზღუდავი” კანონი
მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტის აქტიურმა ფაზამ – 2020 წლის 44-დღიანმა ომმა ჯავახეთის მცხოვრებლებისთვის ძალიან საინტერესო კანონი გამოავლინა, რომლის შესახებაც იმ დროისთვის ნაკლებად იყო ცნობილი, მაგრამ ამ კანონმა, ჩაკეტილ საზღვრებთან ერთად, ძლიერი გავლენა მოახდინა ჯავახეთის სომხების საომარ მოქმედებებში მონაწილეობაზე.
2006 წლის 28 აპრილს, საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 410-ე მუხლში შევიდა ცვლილება, რომელიც კრძალავს საქართველოს მოქალაქეების საქართველოს ფარგლებს გარეთ ომებსა და კონფლიქტებში მონაწილეობას, წინააღმდეგ შემთხვევაში – ციხე.
კანონში კონკრეტულად წერია:
“დაქირავებულთა მონაწილეობა შეიარაღებულ კონფლიქტში ან საომარ მოქმედებებში
1. დაქირავებულის, წვრთნა, დაფინანსება ან სხვა მატერიალური უზრუნველყოფა, აგრეთვე მისი გამოყენება შეიარაღებულ კონფლიქტში ან საომარ მოქმედებებში, ისჯება ხუთიდან შვიდ წლამდე ვადით თავისუფლების აღკვეთით.
2. იგივე ქმედება, ჩადენილი სამსახურებრივი მდგომარეობის გამოყენებით ან არასრულწლოვნის მიმართ – ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ცხრადან ცამეტ წლამდე.
3. დაქირავებული პირის მონაწილეობა შეიარაღებულ კონფლიქტში ან საომარ მოქმედებებში ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით ოთხიდან ექვს წლამდე “
დაქირავებული, საქართველოს კანონმდებლობით, არის პირი, რომელიც არ არის სახელმწიფოს მოქალაქე, რომელიც მონაწილეობს შეიარაღებულ კონფლიქტში ან საომარ მოქმედებებში, მოქმედებს მატერიალური ჯილდოს მისაღებად. მუდმივად არ ცხოვრობს ამ სახელმწიფოს ტერიტორიაზე, მაგრამ, ასევე, არ არის დავალებული პირი სამსახურებრივი მოვალეობის შესასრულებლად.
მთიანი ყარაბაღის მეორე ომის დროს, ჯავახეთში, აქტიურად ვრცელდებოდა ინფორმაცია, რომ თუ ჯავახეთის მოსახლეობა მთიან ყარაბაღში იბრძოდა, სამშობლოში დაბრუნების შემდეგ, ციხეში ჩასვამენ. მართალია, კონკრეტულად არავინ იცოდა, რა კანონიდან იყო ეს „მუქარა“ და რომ ის არ იყო გამოგონილი კონკრეტულად ყარაბაღის ომზე.
თუმცა რამდენად სწორია საქართველოს სომხებისა და აზერბაიჯანელების კლასიფიკაცია დაქირავებულებად, რომლებსაც ეთნიკური წარმომავლობის მიხედვით სურთ ბრძოლა სომხეთისა და აზერბაიჯანისთვის? ტერმინი დაქირავებული ხომ ნიშნავს შეიარაღებულ კონფლიქტში შესვლას არა იდეოლოგიური, ეროვნული, პოლიტიკური მოსაზრებებით და არა სამხედრო მოვალეობის შესაბამისად, არამედ პირადი მიზნებისთვის.
იურისტი და ადამიანის უფლებათა ექსპერტი, დიმიტრი ნოზაძე განმარტავს, რომ საქართველოს კანონმდებლობის თვალსაზრისით, ამ შემთხვევაში აქცენტი კეთდება არა ეთნიკურ წარმომავლობაზე, არამედ მოქალაქეობაზე.
„მესმის, რომ ეთნიკურად სომხებს ან აზერბაიჯანელებს აქვთ საკუთარი ინტერესები, მაგრამ ისინი საქართველოს მოქალაქეები არიან. გამოდის, რომ საქართველოს მოქალაქეები სხვა სახელმწიფოებს შორის ომში მონაწილეობენ. ჩვენს მოქალაქეებს არ აქვთ მონაწილეობის უფლება, რა ეთნიკური ჯგუფიც არ უნდა იყვნენ ისინი. თუ გადავხედავთ კანონში მოცემულ განმარტებას, დაქირავებული არის შეიარაღებული კონფლიქტის მონაწილე ან სამხედრო ოპერაციებში მატერიალური სარგებლის მიღების მიზანი… მთავარი -არის მონაწილეობა. არ არის აუცილებელი მატერიალური მოგება, რომ იყო დაქირავებული. აზერბაიჯანელებისა და სომხების შემთხვევაში, არ მგონია, რომ მონაწილეობის საკითხი მატერიალურ სარგებელს ეხებოდა – მიზეზი დარწმუნებაშია, მაგრამ ეს არ ცვლის არსს“, – ამბობს იურისტი, ადამიანის უფლებათა ექსპერტი, დიმიტრი ნოზაძე.
სხვა საკითხებთან ერთად იურისტები განმარტავენ დაქირავებულთა მონაწილეობასთან დაკავშირებულ სირთულეებს, რომლებიც სულ უფრო მეტად აღიქმებიან, როგორც პირები, რომლებსაც აქვთ ომის კანონების მიხედვით დაცვის ნაკლები უფლებები, ვიდრე სამხედროებს, ან მეომარი ქვეყნების მოქალაქეებს.
ჟენევის კონვენციებში ნათქვამია, რომ დაქირავებული პირები არ არიან აღიარებულნი, როგორც კანონიერი კომბატანტები (პირი, რომელიც უშუალოდ მონაწილეობს საომარ მოქმედებებში, როგორც საერთაშორისო შეიარაღებული კონფლიქტის ერთ-ერთი მხარის შეიარაღებული ძალების ნაწილი და აქვს სპეციალური სამართლებრივი სტატუსი ამ კუთხით), და მათ არ სჭირდებათ იგივე სამართლებრივი დაცვა, ისევე, როგორც დატყვევებული რეგულარული არმიის პერსონალს.
“კანონი მოქმედებს ყველა სამხედრო ტყვეზე, თითოეულმა სახელმწიფომ უნდა გაათავისუფლოს თავისი სამხედრო ტყვე და შეისწავლოს მისი საქმე. რა მიზნით იყო იქ, რას აკეთებდა”, – ამბობს დიმიტრი ნოზაძე.
პოლიტოლოგი შოთა უტიაშვილი ამბობს, რომ საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 410-ე მუხლი არ არის შემოღებული საქართველოს აზერბაიჯანელებისა და სომხების და კონკრეტულად მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტის გამო.
„ეს ცვლილება მას შემდეგ შევიდა, რაც დაიწყეს მოგზაურობა პანკისიდან და აჭარიდან სირიასა და ერაყში „ისლამური სახელმწიფოს“ მხარეს საბრძოლველად. და თუ გადავხედავთ სტატისტიკას, ძალიან ცოტანი არის ნასამართლევი ამ მუხლით და ყველა, ვინც გაასამართლეს იყო ისლამური სახელმწიფოსთვის მებრძოლი, ”- ამბობს ის.
მისი აზრით, საქართველო ამ მუხლით მაინც არ განსჯის თავის მოქალაქეებს, რომლებიც იბრძოდნენ მთიან ყარაბაღში.
“არ მგონია, რომ საქართველო დევნოს ის მოქალაქეები, რომლებიც იბრძოდნენ, მაგალითად, მთიან ყარაბაღში აზერბაიჯანის ან სომხეთის არმიის შემადგენლობაში. ან, ვთქვათ, მის მოქალაქეებს, რომლებიც იბრძოდნენ უკრაინის ჯარში რუსეთ-უკრაინის ომში. თუ საქართველოს მოქალაქე ჩართულია დანაშაულში, ჩართულია კაცობრიობის წინააღმდეგ ჩადენილ დანაშაულში, ჩაიდინა ომის დანაშაულები, ამა თუ იმ სამხედრო კომპანიაში – რა თქმა უნდა, დიახ, მათ დევნა დაემუქრებათ“, – ამბობს შოთა უტიაშვილი, რონდელის ფონდის უფროსი მკვლევარი.
2020 წელს, მთიან ყარაბაღში 44-დღიანი ომის დროს ჯავახეთიდან 90 ადამიანი დაიღუპა, მაგრამ ყველა მათგანი სომხეთის მოქალაქე იყო. ჯავახეთის ბევრ მცხოვრებს აქვს მეორე – ძირითადად სომხეთის მოქალაქეობა.
2020 წელს ამ კანონზე უფრო ძლიერი ჯავახეთის სომხების მონაწილეობაზე მთიანი ღარაბაღის ომში გავლენა იქონია იმან, რომ საქართველოს საზღვრები მთლიანად ჩაკეტილი იყო COVID-19-თან დაკავშირებული რეგულაციების გამო. რაც იმას ნიშნავს, რომ საქართველო არ არის დაზღვეული მთიანი ყარაბაღის ახალ ომში, სომეხი ან აზერბაიჯანელი ეროვნების მისი მოქალაქეების მონაწილეობისგან.
ყარაბაღის კონფლიქტის საქართველოში “შემოტანის” საფრთხე
მართალია, საქართველო ცდილობს თავის მოქალაქეებს დაძაბულობა თავიდან ააცილოს, ეროვნებით სომხებსა და აზერბაიჯანელებს შორის, მაგრამ მას არ შეუძლია უზრუნველყოს, რომ კონფლიქტი მის ტერიტორიაზე საერთოდ არ შევიდეს.
ამა წლის ზაფხულს, ბათუმში, აზერბაიჯანის მოქალაქეებისა და ახალქალაქელ ახალგაზრდა ბიჭებს შორის ჩხუბი მოჰყვა კითხვას – “ვისია ყარაბაღი?”. ჩხუბი ბათუმის პოლიციამ შეაჩერა. შედეგად ახალქალაქში მცხოვრები 17 წლის მარტუნ უსტიანი და პოლიციის ერთ-ერთი თანამშრომელი დანით მუცლის არეში დაჭრეს.
აზერბაიჯანის მოქალაქე დააკავეს, თუმცა მისი სახელი და გვარი ვერსად იპოვეს. ივლისის დასაწყისში, როდესაც ეს ინციდენტი მოხდა, ხელისუფლებასთან დაახლოებული პირები ცდილობდნენ დაერწმუნებინათ Jnews-ის ჟურნალისტები, რომელიც ამ შემთხვევას აშუქებდნენ, რომ მოზარდი აზერბაიჯანის მოქალაქემ კი არა, ბოშამ დაჭრა, ბრალდებულის მოქალაქეობაზე Jnews-მა ოფიციალური წყაროებით დააზუსტა.
საქმე გახსნილია და შსს-დან ბათუმის საქალაქო სასამართლოს გადაეცა.
აზერბაიჯანის მოქალაქეს ბრალად ედება საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 117-ე მუხლით „განზრახ მძიმე დაზიანება, ანუ სიცოცხლისათვის საშიში სხეულის დაზიანება ან მხედველობის, სმენის, მეტყველების ან რაიმე ორგანოს დაკარგვა ან მისი ფუნქციის დაკარგვა …, ”
მუდმივი ჩამქრალი კონფლიქტები, რომლებიც „შესაძლებლობის შემთხვევაში“ აქტიურ ფაზაში გადადის, ბევრ წილად ინარჩუნებენ გავლენას კონფლიქტური სივრცის გარეთაც.
ეთნოპოლიტიკური კონფლიქტი ამიერკავკასიაში აზერბაიჯანელებსა და სომხებს შორის მთიანი ყარაბაღის გამო 1991-1994 წლებში დაიწყო. მეორე ომი მთიან ყარაბაღში, რომელიც 44 დღეს გაგრძელდა, 2020 წლის 27 სექტემბერს დაიწყო. რამდენი ადამიანი დაიღუპა ამ ომში, რეალურად უცნობია.
