„საბოლოოდ, ახალქალაქის ციხეზე ავედით და შერეული გრძნობები განვიცადე: ბრაზი და სინანული, რომ ის ასეთ მდგომარეობაშია“, – წერდა ტურისტების ახალქალაქში ჩამოყვანის შემდეგ გიდი ზურაბ ჯავახაძე. ახალქალაქის ციხე ასეთ გრძნობებს იწვევს ყველა ადამიანში, ვინც იცის ისტორიისა და ისტორიული ძეგლების ფასი. ახალქალაქის ციხე განსაკუთრებით მიტოვების განცდას იწვევს, როდესაც მას ახალციხეში რაბათის ციხესთან შეადარებ. უგულებელყოფა არა მხოლოდ ციხესიმაგრეში, არამედ ახალქალაქში ტურიზმის საერთო განვითარებაშიც იგრძნობა.
რუკა გამოქვეყნდა ნაშრომში „ჰეგემონიის დამყარება კავკასიაში“, გენერალ-მაიორ პოტოს რედაქტორობით, ტომი 2, ტფილისი 1901“.
ახალქალაქის ციხის კოშკები და კარიბჭეები აშენდა საქართველოს მეფე ბაგრატ I-ის მეფობის დროს 1008-1012 წლებში, ხოლო მისი კედლები ბაგრატ II-ის მეფობის დროს 1044-1047 წლებში. ეს ციხე მრავალი ხალხის, მათ შორის სელჩუკებისა და თურქების შემოსევების მოწმე გახდა, ხოლო 1828 წელს რუსებმა აიღეს. რუსეთ-თურქეთის ომის შედეგად, მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება, მთლიანად დანგრეული და დანგრეული ახალქალაქის ციხე-სიმაგრე დაეტოვებინათ და ახლოს ახალი ქალაქი აეშენებინათ. ასე წარმოიშვა ახალქალაქის ქალაქი, ხოლო ახალქალაქის ციხემ გაქრობა დაიწყო.
1829 წელს გამოცემული რუკის წყაროა ნიკოლაი უშაკოვის წიგნი „აზიურ თურქეთში სამხედრო ოპერაციების ისტორია 1828 და 1829 წლებში“.
რუსული წყაროები ინფორმაციას გვაწვდიან იმ პერიოდის ციხე-ქალაქ ახალქალაქის შესახებ, თუ როგორი იყო ის. ძველ რუკებზე გამოსახულია ციტადელი, კარიბჭე, მეჩეთი, წყლისკენ მიმავალი ფარული ფერდობები, მინარეთი, ეკლესიის ნანგრევები და სასაფლაო. ციხე-სიმაგრე შედგებოდა ციტადელისგან ჩრდილოეთ ნაწილში, მთავარი კარიბჭის მახლობლად. ასევე იყო თურქული მეჩეთი და ტავერნა. ეკლესია მდებარეობდა ძველი ქალაქის სამხრეთ ნაწილში, ხოლო თავად ძველი ქალაქი 700 მეტრის სიგრძისა და 120-130 მეტრის სიგანის იყო. ციხესიმაგრე ყველა მხრიდან კედლებით იყო გარშემორტყმული.
ციხესიმაგრის ისტორია ერთდროულად ტრაგიკულიცაა და მომხიბვლელიც, თუმცა სახელმწიფომ სრული გულგრილობა გამოიჩინა ამ ისტორიული ძეგლის ბედის მიმართ – ის ჩვეულებრივ პირუტყვის სადგომით გადაკეთდა.
დღეს ციხესიმაგრიდან მხოლოდ ქარვასლის, მეჩეთისა და ციტადელის ნანგრევებია შემორჩენილი. აქ არსებული სასაფლაოს კვალი აღარ დარჩა. ციხესიმაგრეში აღმოჩენილი ხაჩკარები მოგვიანებით სურბ ხაჩ ეკლესიის ეზოში გადაიტანეს. ეს აღწერილია ისტორიკოს სამველ კარაპეტიანის წიგნში „ჯავახკი“.
ამავდროულად, ციხესიმაგრის ტერიტორია სათანადოდ არ არის შესწავლილი: არ არსებობს ინფორმაცია მასთან დაკავშირებული საიდუმლოებებისა და ისტორიული აღმოჩენების შესახებ, იმის შესახებ, თუ როგორ ცხოვრობდნენ იქ ადამიანები, რას აკეთებდნენ ან როგორ იბრძოდნენ თავისუფლებისთვის.
ფოტო გამოქვეყნდა ნაშრომში „ჰეგემონიის დამყარება კავკასიაში“, გენერალ-მაიორ პოტოს რედაქტორობით, ტომი 2, ტფილისი 1901“.
ციხის აღდგენის საკითხი მრავალჯერ განიხილეს სხვადასხვა დონეზე, სამცხე-ჯავახეთის ადმინისტრაციიდან დაწყებული კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტოთი დამთავრებული. კონკრეტული თარიღებიც კი იყო მითითებული – 2020 წლის აპრილი. თუმცა, გეგმები გაუქმდა, გაურკვეველია, კორონავირუსის გამო თუ სხვა მიზეზების გამო. ციხის ტერიტორიაზე კვლევები არ ჩატარებულა და აღდგენითი სამუშაოები არ დაწყებულა.
ამ ტერიტორიაზე რეგულარულად გროვდება ნაგავი, ძროხები ძოვენ და ციხე თანდათანობით ტრანზიტული სატვირთო მანქანების მძღოლების ტუალეტად გადაიქცა.
მას შემდეგ, 5 წლის განმავლობაში, სახელმწიფომ არაფერი გააკეთა ამ ისტორიული და კულტურული ძეგლის შესანარჩუნებლად, რომელიც შეიძლებოდა გამხდარიყო ტურისტული ღირსშესანიშნაობა და ახალქალაქში ტურიზმის განვითარების მთავარი მამოძრავებელი ძალა.
Jnews-მა არაერთხელ სცადა კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტოსგან ინფორმაციის მიღება იმის შესახებ, თუ რატომ არ განხორციელდა ახალქალაქის ციხის რესტავრაცია ან კონსერვაცია, სააგენტოს არაერთი ოფიციალური მოთხოვნით მიმართა. თუმცა, დღემდე პასუხი არ მიუღიათ. სააგენტოს თანამშრომლები უარს ამბობენ ზეპირი ინფორმაციის მიწოდებაზე და მუდმივად ითხოვენ დამატებით მოთხოვნებს, რომლებიც, შედეგად, უპასუხოდ რჩება.
ასე შეიძლება გამოიყურებოდა ციხესიმაგრე მე-19 საუკუნეში. ფოტო დამუშავდა ხელოვნური ინტელექტის გამოყენებით.
საქართველოში მომუშავე ტურისტული გიდების თქმით, ახალქალაქის ციხე და ახალქალაქის ქალაქი შეიძლება საინტერესო ტურისტული ადგილი იყოს.
„მთავარი ნაკლი, რა თქმა უნდა, დიდებული, მაგრამ სრულიად მიტოვებული, უსარგებლო ციხესიმაგრეა. ახალქალაქის ციხეს უზარმაზარი კედლები, ძველი შენობები და წყალსადენი ნანგრევები რომ ჰქონოდა, ის ძალიან საინტერესო ნაგებობა იქნებოდა. სათანადო მოვლის შემთხვევაში, ავტოსადგომის არსებობის შემთხვევაში, ის შეიძლება უზარმაზარ ტურისტულ ცენტრად იქცეს, სადაც ადგილობრივი სუვენირები გაიყიდება, ადგილობრივი გიდები ექსკურსიებს ჩაატარებენ და ჯავახკში აღმოჩენილი არქეოლოგიური აღმოჩენები იქ გამოიფინება, როგორც ეს ახალციხის მუზეუმშია“, – ამბობს ტურისტული გიდი და ფოტოგრაფი ზურაბ ჯავახაძე.
თეთრობი
ახალქალაქის ციხე ახალქალაქში ერთადერთი პოტენციური ტურისტული ღირსშესანიშნაობა არ არის. ჯავახეთის ეროვნულ პარკში, ჯობარეთში, თეთრობის სახელწოდების თვალწარმტაც ადგილას, უკვე შეიქმნა დასვენებისა და კემპინგის ახალი ადგილები. იქ აშენდა სამი ხის ქოხი, ტუალეტით, ცხენით ჯირითის აღჭურვილობის შესანახი ადგილით, ბუხრით და პავილიონით. ქოხები აღჭურვილია ღუმელით, საწოლებით, მაგიდით და მზის პანელებით, რომლებიც მათ ელექტროენერგიით ამარაგებენ.
ამ ყველაფრის მიუხედავად, თეთრობი არ არის ცნობილი ტურისტული ადგილი. ჯავახეთის ეროვნული პარკის მონაცემებით, თეთრობს ძირითადად ქართველები, რუსები და სომხები სტუმრობენ. მათი უმეტესობა კოტეჯებს იყენებს. მაგალითად, წელს კოტეჯები დაახლოებით 370-ჯერ გამოიყენეს.
ახლომდებარე სოფლების მაცხოვრებლები არ არიან დაინტერესებულნი ინფრასტრუქტურის განვითარებით, რათა ისარგებლონ არსებული შემოსავლის შესაძლებლობებით.
„სოფლის მაცხოვრებლები ძლივს ახერხებენ თავიანთი სამუშაოს შესრულებას. მათ იმდენი მიწა აქვთ, რომ ვერ ახერხებენ მის დამუშავებას, ამიტომ სხვა სოფლებიდან ხალხს მოჰყავთ დასახმარებლად. მათ ფიქრის დროც კი არ აქვთ. ჩვენ ჯერ არ მივსულვართ ამ ეტაპამდე ფიქრის, დროის ან ფულის თვალსაზრისით, მაგალითად, ცხენების შესაძენად და ტურისტების გადასაყვანად. ზაფხულში კოტეჯები თითქმის ყოველთვის სავსეა. იმისათვის, რომ ჩვენი დანიშნულების ადგილი ტურისტებისთვის მიმზიდველი იყოს, უნდა გავაუმჯობესოთ გზა, დაწყებული ბანაკის ხელახლა გახსნით, ადრე ჯობარეთში ბანაკი იყო. ეს ამ ტერიტორიას პოპულარულს გახდის“, – ამბობს ნაირი მელტონიანი, სოფელ ალასტანის წარმომადგენელი. ალასტანი თეთრობისა და ჯობარეთის მახლობლად მდებარეობს.
განდეგილი
ზემოაღნიშნული ფაქტების საფუძველზე, ახალქალაქში, კერძოდ, და ჯავახკში, ტურიზმის განვითარება არც სახელმწიფოს და არც ადგილობრივი ხელისუფლებისთვის პრიორიტეტი არ არის. რეგიონში ტურიზმის განვითარებისკენ მიმართული სახელმწიფო პროგრამები არ არსებობს. ახალქალაქის ბიუჯეტი არ ითვალისწინებს მუნიციპალიტეტში ტურიზმის განვითარების რაიმე დებულებას.
გასულ წელს, სამოქალაქო ბიუჯეტირების საკითხზე კენჭისყრის შემდეგ, პროგრამაზე, რომლის მეშვეობითაც მოქალაქეებს შეუძლიათ მუნიციპალიტეტში განსახორციელებლად იდეების შეთავაზება, ახალქალაქის კიდევ ერთი ღირსშესანიშნაობა შეირჩა – განდეგილის სამლოცველოსკენ მიმავალი გზის და ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესების პროექტი. ახალქალაქისა და მიმდებარე სოფლების ყველა მაცხოვრებლის მიერ პატივსაცემი ნაკლებად ცნობილი სამლოცველო მე-13 საუკუნით თარიღდება. სამლოცველო საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტოს მიერ შეტანილია კულტურული ძეგლების სიაში. თუმცა, სამლოცველოსკენ მიმავალი გზის გაუმჯობესების პროექტი შეჩერდა მისი არაპრაქტიკულობისა და ადამიანების უსაფრთხოებისთვის რისკების გამო.
ახალქალაქის ცნობადობა ტურისტებში შეიძლება შეფასდეს ახალქალაქის ეთნოგრაფიული მუზეუმის ვიზიტორების რაოდენობით.
„წელიწადში 50-100 ტურისტს ვიღებთ, ზოგჯერ ჯგუფურად, ზოგჯერ მარტო. გვყავდა ტურისტები ხორვატიიდან, სომხები აშშ-დან, სომხები საფრანგეთიდან და ა.შ. ასევე გვყავდა ველოსიპედისტები, რომლებიც ზოგჯერ სასტუმროში ჩერდებიან და ატრაქციონებს ათვალიერებენ და ეს ადამიანები ჩვენთან მოდიან. ასევე გვსტუმრობენ შემთხვევითი გამვლელები. ბილეთის ფასი უფროსებისთვის 2 ლარია, ბავშვებისთვის კი 1 ლარი“, – ამბობს ეთნოგრაფიული მუზეუმის დირექტორი სედა ჰამბარიანი.
ეთნოგრაფიული მუზეუმის ძველი შენობა არსად არის ნახსენები. რეგიონის მდიდარი ისტორიის მიუხედავად, აქ ექსპონატები ცოტაა. მაგალითად, სხვა ქვეყნებში ცდილობენ ისტორიის ხელახლა შექმნას აუდიოვიზუალური საშუალებებით ან სხვა საშუალებებით, რათა მუზეუმი საინტერესო გახადონ. თუმცა, ახალქალაქის მუზეუმს არ აქვს თანამედროვე ფორმატები ისტორიის ვიზიტორებისთვის წარდგენისთვის.
თბილისელი ტურისტული გიდის, ზურა ჯავახაძის თქმით, ადგილობრივ ხელისუფლებას შეუძლია რეგიონი უფრო პოპულარული გახადოს ღონისძიებების ორგანიზებით და მუზეუმის უფრო საინტერესო გახდით.
„ახალქალაქში რომ ყოფილიყო რაიმე ფესტივალი, ვთქვათ, ადგილობრივი ყველის ან სასმელების, მესმის, რომ ეს არ არის ღვინის რეგიონი, მაგრამ შეიძლება ვინმემ სპირტიანი სასმელები დაამზადოს. ყველა ტურისტული გიდი სიამოვნებით მოიყვანდა ტურისტებს. რადგან იქ სომხები ცხოვრობენ, საინტერესო იქნებოდა რამდენიმე ეროვნულ დღესასწაულში მონაწილეობაც. თუ ისინი ტურისტებისთვის იქნებოდა და არა მხოლოდ საკუთარი თავისთვის, მაშინ შეგვეძლო ტურიზმზე ფოკუსირება და ყველაფერი განვითარდებოდა“, – ამბობს ზურა ჯავახაძე.
საქართველოს რეგიონების მიხედვით ვიზიტორთა სტატისტიკას აქვეყნებს საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური. 2025 წლის მესამე კვარტლის მონაცემებით, ვიზიტორთა ყველაზე დიდი რაოდენობა თბილისსა და აჭარაში დაფიქსირდა. ტურისტების მნიშვნელოვანი რაოდენობა ასევე სტუმრობს მცხეთა-მთიანეთის, კახეთისა და იმერეთის რეგიონებს. ვიზიტორთა უმეტესობა რუსეთიდან, თურქეთიდან და სომხეთიდანაა. ვიზიტების დომინანტური მიზნები დასვენება, გართობა და რელაქსაციაა. სამცხე-ჯავახეთი ამ რეიტინგში მეხუთე ადგილზეა, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ახალქალაქის მუნიციპალიტეტი ტურისტებისთვის საყვარელი ადგილია. რეგიონში ყველაზე ცნობილი ღირსშესანიშნაობებია რაბათის ციხე, ვარძია და ბაკურიანის კურორტი.
ტურისტული გიდი ზურაბ ჯავახაძე წუხს, რომ ახალქალაქი ახლა ტურისტებისთვის ვარძიის, ხერთვისის, ვანის ყვავილების და სხვა ღირსშესანიშნაობების სწრაფი გაჩერების ადგილია.
„სამწუხაროდ, თავად რეგიონი მიტოვებულია. ზოგადად, ახალქალაქის მთავარი ღირსშესანიშნაობები ნაკლებად ცნობილია. ხალხი ძირითადად რუსი დუხობორების სანახავად მიდის. შემდეგ შეგიძლიათ კუმურდოში წახვიდეთ ძველი ტაძრის სანახავად, ხოლო ახალქალაქამდე ტბები და ეკლესიებია, მაგრამ ძნელი სათქმელია, რომ ქალაქში ჩამოხვალთ და მთელ დღეს იქ გაატარებთ. ინფრასტრუქტურაც ძალიან ცუდია, მაგრამ ისევ და ისევ, ჩემი აზრით, ეს ყველაფერი ცენტრალური მთავრობის უყურადღებობის ბრალია. მეტი ყურადღება რომ მიექციათ, ვთქვათ, რაბათის ციხესიმაგრეს, ახალქალაქი შეიძლებოდა საინტერესო ტურისტულ ადგილად ქცეულიყო“, – ამბობს ის.
ახალქალაქის მუნიციპალიტეტში ეს ჩამოთვლილი ადგილები ტურიზმის განვითარების ერთადერთი პოტენციური ადგილები არ არის. მუნიციპალიტეტი მდიდარია ძველი ეკლესიებით, ძეგლებით, ტბებითა და უძველესი ოდებით, მაგრამ არც მაცხოვრებლები და არც მთავრობა არ ცდილობენ ამ საგანძურის ტურისტებისთვის წარმოჩენას ან ადგილობრივი ტურიზმის განვითარებას.
