ცოტა ხნის წინ სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის ხელმოწერილი სამშვიდობო დეკლარაცია მრავალ კითხვას აჩენს როგორც სომხებში, ისე მთელ მსოფლიოში. Jnews სხვადასხვა ექსპერტის დახმარებით ცდილობს სიტუაცია სხვადასხვა კუთხით ახსნას. ამ სტატიაში, შეთანხმების გავლენას სომხეთ-ირანის ურთიერთობებზე, ჩვენ განვიხილავთ ანალიტიკური ცენტრის „ორბელი“ ექსპერტთან, ირანისტ ედვარდ ბერუჯანიანთან ერთად.
სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა და აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა 8 აგვისტოს, თეთრ სახლში, აშშ-ის პრეზიდენტ დონალდ ტრამპის შუამავლობით, ხელი მოაწერეს სამშვიდობო დეკლარაციას. ერევანმა აშშ-ს გადასცა ზანგეზურის დერეფნის – სამხრეთ კავკასიაზე გამავალი სტრატეგიული სატრანსპორტო მარშრუტის – განვითარების ექსკლუზიური უფლება. ეს მარშრუტი აზერბაიჯანის ძირითად ტერიტორიას ნახიჩევანის ექსკლავთან დააკავშირებს, რომელიც სომხეთ-ირანის საზღვარზე მდებარეობს.
წაიკითხეთ ასევე
რა სარგებელი ექნება სამხრეთ კავკასიის ქვეყნებს სომხეთ-აზერბაიჯანის სამშვიდობო შეთანხმებიდან?
როგორი იყო ირანის რეაქცია სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის მშვიდობიანი ურთიერთობების გამოცხადებაზე?
ირანის ოფიციალური და ექსპერტულ-ანალიტიკური რეაქციები გარკვეულწილად განსხვავდება ერთმანეთისგან, ისევე როგორც ოფიციალური პირების განცხადებები. მაგალითად, მთავრობის გუნდი, პრემიერ-მინისტრი, მთავრობისა და საგარეო საქმეთა სამინისტროს პრესსპიკერები უფრო თავშეკავებული და ზომიერი შეფასებებით გამოდიან. ირანი აცხადებს, რომ თუ რეგიონში, კერძოდ სომხეთში, გზები იხსნება, მაშინ პატივი უნდა სცენ ტერიტორიულ მთლიანობას, სუვერენიტეტს… და ირანელი ოფიციალური პირები აღნიშნავენ, რომ ეს პრინციპები ამ დოკუმენტში დაცულია. ისინი ხაზს უსვამენ, რომ თემა ოდნავ გაზვიადებულად არის წარმოდგენილი ირანულ მედიასა და სხვა პოლიტიკოსების მხრიდან. სხვა სტრუქტურებმა, კერძოდ, ირანის კონსერვატიულმა ფრთამ, ირანის სულიერი ლიდერის მრჩეველმა, გააკეთეს განცხადებები შეერთებული შტატების ჩართულობის შესახებ და გამოხატეს თავიანთი შეშფოთება. მათ ასევე აღნიშნეს, რომ „ტრამპის გზა“ პირდაპირ ზიანს მიაყენებს სომხეთსა და ირანს შორის ურთიერთობებს. ყოველივე ამის გათვალისწინებით, ცხადია, რომ ირანული მხარე შეშფოთებულია რეგიონში შეერთებული შტატების ყოფნით, კონკრეტულად კი ირანის საზღვრებთან მათმა ყოფნამ. მაგრამ, ზოგადად, ნეგატიური რეაქციების მიუხედავად, მაღალი თანამდებობის პირებმა, მიუხედავად ამისა, აღნიშნეს დიპლომატიური ურთიერთობების შენარჩუნება (რედ. – სომხეთთან). საგარეო საქმეთა მინისტრს (ირანის) და პრემიერ-მინისტრს (სომხეთის) სატელეფონო საუბრები ჰქონდათ და მათი განცხადებებიდან ირკვევა, რომ ორ მხარეს შორის არ არის ისეთი დაძაბულობა, და ირანულ მხარეს არ აქვს ისეთი შეშფოთება, რომელიც ზიანს მიაყენებს ორ ქვეყანას შორის ურთიერთობებს.
დერეფნის გახსნა და რეგიონში აშშ-ის ყოფნა ირანის ინტერესებში არ შედის. რა ეკონომიკურ გავლენას მოახდენს ეს ქვეყანაზე?
— რადგან სომხეთს აზერბაიჯანთან არ ჰქონდა ურთიერთობა და მტრულად იყო განწყობილი, აზერბაიჯანის კავშირი ნახიჩევანთან ირანის ტერიტორიის გავლით ხდებოდა, რის გამოც ირანს ჰქონდა ეკონომიკური და პოლიტიკური ბერკეტები, ასევე უპირატესობები. სომხეთზე გამავალი გზა ამცირებს ამ უპირატესობებს, რაც ირანისთვის შემაშფოთებელია. ამ მხრივ, ირანი ადრე გვთავაზობდა არასის დერეფნის პროექტს, რომლის შესახებაც შეთანხმებამდე (ანუ 8 აგვისტოს ხელმოწერილ დეკლარაციამდე) აზერბაიჯანული მხარე არაერთხელ უცხადებდა სომხეთს, რომ „თუ თქვენ არ მოგვცემთ გზას, ჩვენ გამოვიყენებთ ირანის მიერ შემოთავაზებულ დერეფანს და თქვენ ზარალს ნახავთ“. ვფიქრობ, ეს იყო პოლიტიკური განცხადება, რათა ჩვენ გადაგვეწყვიტა, იყო თუ არა ჩვენთვის შემოთავაზებული გზა მომგებიანი. ადრე შემოთავაზებული პირობები აზიანებდა სომხეთის ტერიტორიულ მთლიანობას, ხოლო ამ ხელმოწერილი შეთანხმების პუნქტებში ვხედავთ, რომ ორივე მხარე პატივს სცემს ერთმანეთის ტერიტორიულ მთლიანობას. ამ მხრივ, „ტრამპის გზა“ სომხეთის სახელმწიფოს სუვერენიტეტის ქვეშ იქნება და რადგან ეს პრინციპი დაცულია, ეს დერეფანი ირანისთვისაც მისაღები ხდება.
დიდი ალბათობით, ეს გზა საქართველოს ეკონომიკაზეც მოახდენს გავლენას, რადგან ის ლარსის ალტერნატივა იქნება.
ეჭვგარეშეა, ის ალტერნატივა იქნება რეგიონის ქვეყნებისთვისაც, საქართველოს გავლით გამავალი მარშრუტებისთვის, და ეს გზა შეიძლება გახდეს შუა დერეფანიც, ანუ შეიძლება გახდეს ჩინეთიდან მომავალი ტვირთების ნაწილი. თუ ნახიჩევანი-სომხეთი-აზერბაიჯანის რკინიგზა ამუშავდება, მაშინ მომავალში, ალბათ, შესაძლებელი იქნება აზერბაიჯანის გავლით ტვირთების რუსეთში გადაზიდვა.
