2025 წლის ივნისში ირანსა და ისრაელს შორის ათწლეულების განმავლობაში ყველაზე მასშტაბური სამხედრო კონფლიქტი დაიწყო. 12-დღიანმა ომმა გავლენა მოახდინა არა მხოლოდ ახლო აღმოსავლეთზე, არამედ სამხრეთ კავკასიაზეც, რამაც სერიოზული შეშფოთება გამოიწვია სომხეთში. რა შედეგები მოჰყვა მას რეგიონისთვის, რატომ იყო აშშ-ის ჩარევა გადამწყვეტი და შეიცვალა თუ არა ძალთა ბალანსი რეგიონში? JNEWS-მა ამ საკითხებზე ესაუბრა „ორბელის“ ანალიტიკური ცენტრის ექსპერტს, ირანოლოგ ედუარდ ბერუჯანიანს.
— როგორ იმოქმედა ირან-ისრაელის ომმა სამხრეთ კავკასიაზე კერძოდ, სომხეთზე?
2025 წლის ივნისში ირანსა და ისრაელს შორის უპრეცედენტო სამხედრო დაპირისპირება მოხდა, რომელიც მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდა წინა წლების შეზღუდული კონფლიქტებისგან. ბოლო წლების განმავლობაში ეს ესკალაცია ყველაზე ძლიერი იყო სომხეთისა და სამხრეთ კავკასიის საზღვრებთან ახლოს. ომის გაგრძელების შემთხვევაში, სამხრეთ კავკასიას სერიოზული პოლიტიკური, ეკონომიკური და უსაფრთხოების პრობლემები შეექმნებოდა. თუმცა, რადგან ის 12 დღე გაგრძელდა, გრძელვადიანი გავლენა არ ჰქონია.სამხრეთ კავკასიას არ მიადგა ისეთი ზიანი, როგორიც შეიძლებოდა მიეყენებინა გრძელვადიან პერსპექტივაში. ნებისმიერ შემთხვევაში, ამ კონფლიქტმა აჩვენა, რომ ისრაელი ჰაერში დომინირებს და ირანმა ეს უნდა გაითვალისწინოს ნებისმიერი ახალი აგრესიის დროს. თუმცა, მიუხედავად ყველაფრისა, ისრაელმა ვერ მიაღწია თავის მთავარ მიზანს. ბოლო 12 დღის განმავლობაში ჩვენ შევესწარით საინტერესო მოვლენებს ირანის სამხედრო პოტენციალთან და ირანის მიმართ სამხედრო რეაგირებასთან დაკავშირებით.
— რა კონკრეტული პრობლემების წინაშე შეიძლება აღმოჩნდეს სამხრეთ კავკასია ხანგრძლივი ომის შემთხვევაში?
უსაფრთხოების თვალსაზრისით, თუ თქვენს სამხრეთ საზღვრებზე საომარი მდგომარეობაა, შესაძლოა, ლტოლვილთა დიდი ნაკადი წამოვიდეს. სომხეთი, როგორც პატარა სახელმწიფო, მზად უნდა ყოფილიყო მათ მისაღებად. მაგრამ რადგან კონფლიქტი ხანმოკლე იყო, დიდი ნაკადები არ დაფიქსირებულა. გარდა ამისა, რადგან ირანი საერთაშორისო პლატფორმებზე, ტერიტორიული მთლიანობის საკითხებში ყოველთვის მხარს უჭერს სომხეთს, თუ ირანი ჩაერთვებოდა ხანგრძლივ ომში, ის პოზიციები, რომლებსაც მშვიდობიან დროს გამოხატავდა, ომის დროს სრულად ვერ გამოხატავდა.
ეკონომიკური თვალსაზრისით, ვიცით, რომ სომხეთსა და ირანს შორის მჭიდრო თანამშრომლობაა. რადგან აზერბაიჯანთან და თურქეთთან ღია საზღვრები არ გვაქვს, ჩვენი ძირითადი სავაჭრო ბრუნვა საქართველოს საზღვრით და ირანთან ხორციელდება. ირანთან რამდენიმე პროექტი მიმდინარეობს და სამხედრო კონფლიქტის შემთხვევაში, ირანთან ეკონომიკური საქმიანობა შეიზღუდებოდა, ხოლო ერთობლივი პროექტები, მათ შორის „ჩრდილოეთ-სამხრეთის“ დერეფანი, დაზარალდებოდა. ეს სომხეთისთვის ალტერნატიული გზებიდან ერთ-ერთია. მეორე მხრივ, თუ მთელ რეგიონში სამხედრო ოპერაციები მიმდინარეობს, ტურიზმზეც ახდენს გავლენას.
— რა როლი ითამაშა ამერიკამ საომარი მოქმედებების დაწყებასა და მოგვარებაში?
აშკარაა, რომ ისრაელის მთავარი მოკავშირე ამერიკის შეერთებული შტატებია და თუ შეერთებული შტატები სისტემატურად არ წაახალისებდა სამხედრო ოპერაციებს, ისრაელი ამ სამხედრო ოპერაციებს არ განახორციელებდა. ნებისმიერ შემთხვევაში, აშშ-მა აღიარა, რომ ის ჩართული იყო. ჩვენ უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ირანსა და ამერიკის შეერთებულ შტატებს შორის არაპირდაპირი მოლაპარაკებები აპრილში დაიწყო, უკვე მეხუთე ეტაპი იყო და გარკვეული შეთანხმებები უკვე მიღწეული იყო. მიუხედავად ამისა, ნებისმიერ შემთხვევაში, ეს ბირთვული საკითხი ორ მხარეს შორის პრობლემას წარმოადგენდა. ირანულმა მხარემ აღნიშნა, რომ მზად იყო დათმობებზე წასულიყო და გამდიდრება 5%-მდე შეემცირებინა, რაც აშშ-ისთვის მისაღები იყო. ამის შემდეგ აშშ-მ ირანში ბირთვული გამდიდრების სრული შეწყვეტა მოითხოვა, რაც ირანისთვის მიუღებელია. კომპრომისზე არ წასვლის შედეგი იყო ის, რომ ისრაელი თავს დაესხა ირანს და მივიღეთ ის, რაც მივიღეთ. აშშ-მა ასევე მიაყენა დარტყმები ბირთვულ ობიექტებს. ატომური ობიექტებისთვის მიყენებული ზიანის ზომა ოფიციალურად ჯერ არ გამოცხადებულა, მაგრამ ვფიქრობ, რომ ზიანი დიდი იყო.მართალია, შესაძლებელია, რომ გამდიდრებული ურანის მარაგი გადატანილი იყო. ირანმა განაცხადა, რომ ბირთვული ობიექტებიდან მარაგი გადაიტანეს. ეს ყველაფერი მიუთითებს იმაზე, რომ მოლაპარაკებები და სამხედრო ოპერაციები მთლიანობაში უნდა იქნას განხილული. ახლა საუბარია ირანსა და აშშ-ს შორის მოლაპარაკებების განახლებაზე, თუმცა მაღალი რანგის დიპლომატებმა განაცხადეს, რომ ჯერჯერობით არ არსებობს არანაირი შეთანხმება არც ვადებთან და არც მოლაპარაკებების ფორმატთან დაკავშირებით.
— ისრაელის ერთადერთი მიზანი ირანის ბირთვული პროგრამის შეჩერება იყო?
ირანს არასდროს განუცხადებია, რომ მისი მიზანი ბირთვული იარაღის შექმნაა და აღნიშნავს, რომ მისი მთავარი მიზანი ურანის გამდიდრების სამოქალაქო მიზნებისთვის გამოყენებაა. მიუხედავად ამისა, ატომური ენერგიის საერთაშორისო სააგენტომ (IAEA) შემოწმებები ჩაატარა და დაადგინა, რომ ირანის ბირთვული პროგრამის დონემ მიაღწია მაღალ გამდიდრების დონეს, ზოგი უკვე 90%-მდე გამდიდრებაზე საუბრობს, რის შემდეგაც შესაძლებელია ბირთვული იარაღის შექმნა.
ირანსა და ისრაელს შორის მტრული განცხადებები ათწლეულებია გრძელდება. ისტორიულად, ირანელებსა და ებრაელებს შორის პრობლემა არ ყოფილა, მაგრამ 1979 წლის რევოლუციის შემდეგ ირანი გახდა ისლამური ღირებულებების მატარებელი სახელმწიფო.მას შემდეგ, რაც ისრაელი რეგიონში ისლამური სახელმწიფოების მტრად აღიქმება, ირანმა, სავარაუდოდ, „ჩაგრული მუსლიმების დასაცავად“, ხელოვნური მტრობა შექმნა და ყოველ შესაძლებლობაზე აცხადებდა, რომ ისრაელს გაანადგურებდა. ისრაელი, საპირისპიროდ, ამტკიცებდა, რომ მას არსებობის პრობლემა ჰქონდა.
ისრაელის პრემიერ-მინისტრმა აღნიშნა, რომ ისინი 20 წელზე მეტი ხნის განმავლობაში ამზადებდნენ ამ ოპერაციებს, ანუ მას შემდეგ, რაც ირანის ბირთვული პროგრამა გამჟღავნდა. ისრაელის პრემიერ-მინისტრის თქმით, მათ პრევენციული ზომები მიიღეს და რადგან არსებობის პრობლემა აქვთ, მზად იყვნენ სამხედრო ოპერაციებისთვის.
პირველ დღეებში ისრაელი ძირითად სამიზნეებს უტევდა და ეს ძირითადად წარმატებით განხორციელდა. შემდეგ ირანულმა მხარემ შეძლო გადაჯგუფება და საპასუხო დარტყმების მიყენება. თუმცა, ნებისმიერ შემთხვევაში, ისრაელმა მოახერხა თავისი მიზნობრივი ობიექტების განადგურება.
— მოახერხა თუ არა ირან-ისრაელის ომმა რეგიონში ძალთა ბალანსის შეცვლა?
ძალთა ბალანსში ჯერჯერობით შესამჩნევი ცვლილება არ შეინიშნება. როგორც აღვნიშნე, გაირკვა, რომ ირანს პრობლემები აქვს საჰაერო სივრცეში. მათ აქვთ კარგი ბალისტიკური და თანამედროვე ფრთოსანი რაკეტები, მაგრამ ისინი არც ისე ეფექტურია, როდესაც სამხედრო ოპერაციები შენი ქვეყნის საჰაერო სივრცეში მიმდინარეობს.დარტყმების კუთხით, ისრაელი ძალიან ეფექტური იყო შორ მანძილზე მოქმედი რაკეტების გაშვებასა და დარტყმების მიყენებაში, მიუხედავად მისი მრავალშრიანი საჰაერო თავდაცვის სისტემისა. ისრაელის გამანადგურებლები უფრო მძლავრია. ისრაელის ცაზე თანამედროვე ამერიკული F-35 გამანადგურებლები მოქმედებდნენ, მაშინ როდესაც ირანი ჯერ კიდევ 1970 წელს შეძენილ გამანადგურებლებს იყენებს. ჩვენ ისიც კი არ გვინახავს, რომ ისინი გამოყენებული ყოფილიყო. ირანმა ძირითადად რაკეტები გამოიყენა.
ვფიქრობ, 12-დღიანი ომის შემდეგ ირანმა დასკვნები უნდა გამოიტანოს და იმ ზესახელმწიფოებთან, რომლებთანაც თანამშრომლობს, მაგალითად, ჩინეთთან, თანამედროვე გამანადგურებლები შეიძინოს. თუ ირანი შეძლებდა თავისი სამხედრო ტექნიკის განახლებას საჰაერო ძალებში, მას შეეძლო უპირატესობის მოპოვება.
ამჟამად ძალთა ბალანსის დარღვევის საფრთხე არ გვაქვს, მაგრამ თუ ომი გაგრძელდებოდა და ინფრასტრუქტურას სერიოზული ზიანი მიადგებოდა, მაშინ შეიძლებოდა საუბარი ძალთა ბალანსის ცვლილებაზე.
შუშან შირინიან
